Hoewel de thematiek de laatste jaren soms scherp aan de orde wordt gesteld, is burgerschapseducatie geen nieuwigheid. Onderwijsfilosoof Dewey (1859-1952) schreef al aan het begin van de 20ste eeuw over de verhouding tussen onderwijs en democratie (Democracy and education, 1916). Ook reform-pedagogen als Steiner (1861-1925) en Freinet (1896-1966) werden diep bewogen door de ambitie om onderwijs en samenleving nauwer op elkaar af te stemmen en hadden dus ook expliciete opvattingen over burgerschapseducatie. Toch kreeg de roep naar een actuele en meer expliciete visie op burgerschapseducatie in het Vlaamse onderwijs de afgelopen jaren een vernieuwd elan.
Verschillende onderwijsverstrekkers startten met innovatieprojecten waarmee ze hun eigen pedagogisch project aan het begin van de 21ste eeuw beter hoopten te laten aansluiten op de noden van de hedendaagse samenleving.
Dit vertrok in veel gevallen vanuit vragen van leerkrachten hoe ze moesten omgaan met de diversiteit aan levensbeschouwelijke, politieke en religieuze opvattingen in de klas. Niet alleen het hoofddoekendebat of de discussie over de plaats van de levensbeschouwelijke vakken op school, maar ook tal van andere issues gerelateerd aan burgerschap in de klas inspireerden zowel het GO!, het Katholiek Onderwijs Vlaanderen als het Stedelijk Onderwijs Antwerpen om aan de slag te gaan met burgerschap.
In 2015-2016 koos het GO! ervoor om burgerschap als vak te organiseren in hun secundaire scholen. Deze onderwijsverstrekker liep daarmee vooruit op de nieuwe eindtermen die de kwestie in 2019 nog scherper aan de orde stelde.
Vanuit Katholiek Onderwijs Vlaanderen werd een vernieuwd pedagogisch project voor de katholieke scholen voorgesteld: de katholieke dialoogschool. De koepel koos voor een project waarbij de katholieke missie duidelijk gesitueerd werd in de superdiverse maatschappelijke context waarin scholen zich vandaag bevinden.
De koepel maakte hiermee duidelijk een heel andere keuze dan de grote tegenhanger uit het officiële onderwijs. De katholieke scholen beschouwen ‘dialoog’ als een kernopdracht voor alle leraren op school, en materialiseren deze opdracht dus niet in een vak, maar ineen brede visie op school en onderwijs.
Ondanks de grote aandacht vanuit de onderwijsverstrekkers voor burgerschapseducatie, lijkt er toch ook een tegenbeweging te bestaan. In een opmerkelijke opinie plaatsten onderzoekers Sara Van Ruyskensvelde (KU Leuven) en Michael Merry (Universiteit Amsterdam) kritische vragen bij het nut van burgerschapseducatie op school (Knack, 27 juni 2022). Hun kritiek resoneert met een bezorgdheid die niet alleen in Vlaanderen maar ook in Nederland steeds meer leeft bij allerlei onderwijsactoren.
Gezien de crisissituatie waarin het onderwijs zich de laatste jaren aanhoudend bevindt, pleiten sommigen ervoor dat men zich moet terugplooien op de kerntaken van onderwijs. En burgerschapseducatie behoort daar dan niet noodzakelijk bij. Vlaanderen nam niet langer deel aan het laatste internationale ICCS-onderzoek (2020 en 2022). Minister Weyts liet al meermaals verstaan dat scholen zich in tijden van crisis behoren terug te plooien op het aanleren van taal, wiskunde en wetenschappen.
In dit themanummer verdiepen we ons in burgerschapsvorming op school. De vraag naar wat burgerschap inhoudt, vooronderstelt een antwoord op de vraag welk soort onderwijs we willen. Reeds lang wil onderwijs leerlingen voorbereiden op een democratisch burgerschap. Dit veronderstelt dus dat burgerschap kadert binnen een vormingsproces dat ook op school een plaats heeft: welke competenties zijn er nodig opdat de burger bijdraagt tot een democratische samenleving? In weerwil van, of aanvullend aan politieke motieven vanuit het onderwijsbeleid, worstelen scholen en leraren vandaag met heel praktische vragen die gerelateerd zijn aan burgerschapseducatie. Hoe gaan we om met de bewogenheid van jongeren voor klimaatverandering? Hoe brengen we de oorlog in Oekraïne ter sprake in de klas? Hoe leren we jongeren omgaan met fake news, of vermijden we polarisatie in de klas? Het zijn vragen die zich elke dag stellen in de klaslokalen en leerkrachtenkamers. Recente discussies over de rol van wetenschap in de samenleving, de impact van complottheorieën (via sociale media), genderidentiteit … zetten het democratisch samenleven onder druk.
In het meest recente themanummer uit de reeks Beleid voeren in onderwijs gaan we niet expliciet in op deze discussies, hoe waardevol ze wellicht ook zijn. Wel komen ze aan bod in diverse bijdragen van de auteurs. We richten ons op de eerste plaats op de socialiserende rol van burgerschapsvorming in het onderwijs. Burgerschap zien we dan als normatief burgerschap, gebaseerd op gedeelde waarden gericht op het samenleven van concrete mensen ingebed in een sociale en historische context.
Lees er alles over in deze publicatie.
